Kiểm Soát Nhiễm Khuẩn là gì? Nguyên Nhân, Hậu Quả và Phương Thức Lây Truyền

Nguyên nhân nhiễm khuẩn

Nhiễm khuẩn bệnh viện phát sinh từ nhiều nguyên nhân khác nhau. Có thể chia thành ba nhóm chính: nguyên nhân từ người bệnh, từ nhân viên y tế và từ môi trường.

Nguyên nhân từ người bệnh

Nhiều yếu tố nội sinh và ngoại sinh từ người bệnh có thể dẫn đến nhiễm khuẩn bệnh viện:

1. Yếu tố nội sinh:

   • Các bệnh mãn tính làm suy giảm khả năng phòng vệ của cơ thể

   • Trẻ sơ sinh non tháng và người già

   • Vi sinh vật có trú trên da, các hốc tự nhiên của cơ thể có thể gây nhiễm trùng có hại

   • Người bệnh dùng thuốc kháng sinh kéo dài gây ra hiện tượng kháng thuốc

2. Yếu tố ngoại sinh:

   • Vệ sinh môi trường, nước, không khí, chất thải không đảm bảo

   • Quá tải bệnh viện, nằm ghép nhiều người

   • Dụng cụ y tế không được khử khuẩn đúng cách

   • Phẫu thuật và các can thiệp thủ thuật xâm lấn làm tăng nguy cơ

Nguyên nhân từ nhân viên y tế

Nhân viên y tế có thể trở thành nguồn lây nhiễm hoặc véc-tơ truyền bệnh. Ba nguyên nhân chính làm cho nhân viên y tế có nguy cơ bị lây nhiễm:

1. Tai nạn nghề nghiệp: Bị phơi nhiễm với các tác nhân gây bệnh qua đường máu do tai nạn trong quá trình chăm sóc người bệnh

   • Kim tiêm đâm hoặc vật sắc nhọn nhiễm khuẩn gây tổn thương

   • Máu và dịch từ người bệnh bắn vào niêm mạc mắt, mũi, miệng khi làm thủ thuật

   • Da tay không lành lặn tiếp xúc với máu và dịch sinh học của người bệnh

2. Không tuân thủ quy trình kiểm soát nhiễm khuẩn:

   • Không vệ sinh tay đúng quy định

   • Không sử dụng đúng cách phương tiện phòng hộ cá nhân

   • Thực hiện không đúng quy trình vô khuẩn

3. Trở thành người mang mầm bệnh:

   • Do tiếp xúc thường xuyên với vi sinh vật gây bệnh

   • Có thể mang vi khuẩn đa kháng thuốc và lây truyền cho người khác

Nguyên nhân từ môi trường

Môi trường bệnh viện có thể là nguồn chứa và phát tán nhiều tác nhân gây bệnh:

1. Không khí: Có thể chứa các loại vi khuẩn, virus hoặc nấm. Ví dụ như nấm Aspergillus, vi khuẩn lao, vi rút thủy đậu, sởi.

2. Nước: Có thể nhiễm các vi khuẩn như Pseudomonas aeruginosa, Legionella pneumophila, có thể gây nhiễm khuẩn đường hô hấp.

3. Thực phẩm: Có thể nhiễm các tác nhân gây bệnh như Salmonella, Staphylococcus aureus, Clostridium perfringens, Rotavirus.

4. Bề mặt và dụng cụ y tế: Nếu không được làm sạch và khử khuẩn đúng cách, các bề mặt và dụng cụ có thể trở thành nguồn lây nhiễm chéo.

5. Điều kiện cơ sở vật chất: Cấu trúc không gian, hệ thống thông khí không đạt chuẩn, quá tải bệnh nhân,… đều có thể làm tăng nguy cơ lây nhiễm chéo.

Hậu quả của nhiễm khuẩn

Có ba con đường lây nhiễm chính trong bệnh viện: lây qua đường tiếp xúc, đường giọt bắn, và đường không khí. Ngoài ra còn có đường lây qua máu và dịch cơ thể.

Lây qua đường tiếp xúc

Đây là đường lây nhiễm quan trọng và phổ biến nhất trong nhiễm khuẩn bệnh viện, được chia làm hai loại:

1. Lây nhiễm qua tiếp xúc trực tiếp:

   • Xảy ra do sự tiếp xúc trực tiếp giữa các bề mặt cơ thể và truyền vi sinh vật từ người bệnh này qua người bệnh khác hay từ nhân viên y tế

   • Ví dụ: khi chăm sóc vết thương không đeo găng, chạm tay trực tiếp vào người bệnh

2. Lây nhiễm qua tiếp xúc gián tiếp:

   • Xảy ra do sự tiếp xúc giữa chủ thể nhạy cảm với một vật thể trung gian bị nhiễm

   • Ví dụ: qua dụng cụ y tế nhiễm khuẩn, bề mặt môi trường, tay nhân viên y tế chưa được vệ sinh

Bệnh lây truyền qua đường này thường do cộng sinh hay nhiễm trùng những vi sinh vật đa kháng, các nhiễm trùng da và đường ruột như MRSA, Herpes Simplex, chốc, ghẻ, chấy rận, đậu mùa, zona, nhiễm cúm kể cả H5N1, SARS. Những trẻ em dưới 6 tuổi thường dễ bị lây truyền virus đường ruột, viêm gan A qua đường này.

Lây qua đường giọt bắn

Lây truyền qua giọt bắn xảy ra do những bệnh nguyên lây truyền qua những giọt phân tử hô hấp lớn (> 5 μm) tạo ra trong trong quá trình ho, hắt hơi, nói chuyện hoặc trong một số thủ thuật như hút đờm, nội soi.

1. Đặc điểm:

   • Sự lây truyền cần sự tiếp xúc gần giữa người bệnh và người nhận

   • Giọt bắn chỉ di chuyển một khoảng ngắn trong không khí (thường < 1 mét)

   • Đi vào kết mạc mắt, niêm mạc mũi, miệng của người kế cận

2. Bệnh lây theo đường này:

   • Viêm phổi, ho gà, bạch hầu

   • Cúm (kể cả H5N1, SARS)

   • Quai bị và viêm màng não

Một số tác nhân gây bệnh qua đường giọt bắn cũng có thể truyền qua đường tiếp xúc trực tiếp hoặc tiếp xúc gián tiếp.

Lây qua đường không khí

Lây truyền qua không khí xảy ra do các giọt bắn li ti chứa tác nhân gây bệnh, có kích thước nhỏ hơn 5 μm.

1. Đặc điểm:

   • Giọt bắn li ti phát sinh ra khi người bệnh ho hay hắt hơi

   • Phát tán vào trong không khí và lưu chuyển đến một khoảng cách xa

   • Có thể lưu chuyển trong một thời gian dài tùy thuộc vào các yếu tố môi trường

   • Có thể bị hít vào hoặc tích tụ lại những vật chủ nhạy cảm trong cùng một căn phòng

2. Bệnh lây theo đường này:

   • Lao phổi

   • Sởi, thủy đậu, đậu mùa

   • Cúm, quai bị

   • SARS và H5N1 (khi có làm thủ thuật tạo khí dung)

Việc xử lý không khí và thông khí là cần thiết ngăn ngừa sự truyền bệnh qua đường này.

Lây qua đường máu và dịch cơ thể

Phơi nhiễm với các bệnh nguyên đường máu xảy ra do kim hoặc do các vật bén bị vấy máu/dịch tiết người bệnh đâm phải hoặc do mắt, mũi, miệng, da không lành lặn tiếp xúc với máu/dịch tiết của người bệnh.

1. Đặc điểm:

   • Chủ yếu qua tổn thương do kim hoặc vật sắc nhọn

   • Máu, chất tiết, và chất bài tiết từ môi trường và dụng cụ bị nhiễm bẩn

   • Có thể truyền qua niêm mạc, da không lành lặn vào người bệnh và nhân viên y tế

2. Yếu tố ảnh hưởng đến nguy cơ nhiễm bệnh:

   • Tác nhân gây bệnh (phơi nhiễm với HBV có nguy cơ nhiễm bệnh hơn HCV hoặc HIV)

   • Loại phơi nhiễm (phơi nhiễm với máu có nguy cơ hơn với nước bọt)

   • Số lượng máu gây phơi nhiễm

   • Đường phơi nhiễm (phơi nhiễm qua da nguy cơ hơn qua niêm mạc hay da không lành lặn)

   • Số lượng virus trong máu người bệnh vào thời điểm phơi nhiễm

3. Bệnh lây theo đường này:

   • Viêm gan B và C

   • HIV/AIDS

   • Ebola và các bệnh nhiễm virus xuất huyết khác

4. Các chất của cơ thể có thể truyền tác nhân gây bệnh qua đường máu:

   • Tất cả máu và sản phẩm của máu

   • Tất cả các chất tiết nhìn thấy máu

   • Dịch não tủy, dịch màng phổi, dịch màng tim, dịch màng bụng, dịch ối

   • Tinh dịch, dịch âm đạo

   • Các dịch khớp, màng bọc, nước tiểu có máu

Nhiễm khuẩn bệnh viện có thể ảnh hưởng đến nhiều bộ phận khác nhau của cơ thể. Dưới đây là các loại nhiễm khuẩn bệnh viện phổ biến nhất:

Viêm phổi bệnh viện

• Chiếm khoảng 15-20% tổng số NKBV

• Tỷ lệ mắc cao từ 10-65% ở bệnh nhân nặng và có thể cao gấp 6-12 lần đối với bệnh nhân thở máy

• Tỷ lệ tử vong từ 25-60% đối với bệnh nhân nhiễm trùng phổi do thở máy

• Tác nhân gây bệnh: vi khuẩn, nấm, virus

• Yếu tố nguy cơ: đặt nội khí quản, thở máy, hút đờm không đúng kỹ thuật, chăm sóc không đảm bảo vô khuẩn

Nhiễm khuẩn vết mổ

• Là những nhiễm khuẩn xảy ra tại vị trí phẫu thuật

• Chịu ảnh hưởng bởi nhiều tác động trong quá trình từ trước, trong và sau phẫu thuật

• Nguyên nhân có thể từ môi trường ngoại sinh (không khí, dụng cụ y tế), từ phẫu thuật viên hoặc nhân viên y tế, hoặc từ nội sinh (hệ vi khuẩn trú trên da)

• Yếu tố nguy cơ: chất lượng kỹ thuật phẫu thuật, thời gian và vị trí phẫu thuật, tình trạng dinh dưỡng của bệnh nhân, sử dụng thuốc ức chế miễn dịch

• Tác nhân gây bệnh: S.aureus, E.coli, Acinetobacter baumannii, P.aeruginosa và Candida spp

Nhiễm khuẩn đường tiết niệu

• Chiếm tỷ lệ cao, thường đứng hàng thứ hai hoặc ba trong các NKBV

• Có tới 80% trường hợp nhiễm khuẩn đường tiết niệu liên quan đến đặt dẫn lưu bàng quang

• Tỷ lệ nhiễm khuẩn tiết niệu nặng đặc biệt cao trong một số trường hợp như thay thận, ghép tạng, đái đường và suy thận

• Tác nhân gây bệnh chủ yếu là trực khuẩn Gram âm như Escherichia coli, Proteus mirabilis, Klebsiella spp và P.aeruginosa

• Yếu tố nguy cơ: đặt thông tiểu không đúng kỹ thuật, chăm sóc không tốt, thời gian đặt thông tiểu kéo dài

Nhiễm khuẩn huyết

• Là nhiễm khuẩn tiên phát hoặc thứ phát từ những vị trí khác trên cơ thể

• Khoảng một nửa nguyên nhân là do có can thiệp vào mạch máu, đặc biệt là đặt catheter tĩnh mạch trung tâm

• Nhiễm trùng huyết do đặt các dụng cụ nội mạch chiếm khoảng 15% trong tổng số NKBV và ảnh hưởng trực tiếp tới khoảng 1% bệnh nhân điều trị nội trú

• Tỷ lệ tử vong cao khoảng 18%

• Chi phí điều trị cao nhất trong các loại NKBV

Các nhiễm khuẩn khác

Ngoài các loại nhiễm khuẩn phổ biến nêu trên, còn có nhiều loại nhiễm khuẩn khác trong bệnh viện như:

• Nhiễm khuẩn da và mô mềm

• Nhiễm khuẩn dạ dày – ruột

• Viêm xoang

• Nhiễm khuẩn mắt và kết mạc

• Viêm màng nội mạc tử cung

Việc thực hiện các biện pháp kiểm soát nhiễm khuẩn hiệu quả có thể làm giảm đến 30% các trường hợp NKBV. Dưới đây là các biện pháp kiểm soát nhiễm khuẩn chính:

Phòng ngừa chuẩn

Phòng ngừa chuẩn là tập hợp các biện pháp phòng ngừa áp dụng cho tất cả những người bệnh trong bệnh viện, không tùy thuộc vào chẩn đoán và tình trạng nhiễm trùng của người bệnh. Các biện pháp bao gồm:

1. Vệ sinh tay:

   • Là biện pháp đơn giản và quan trọng nhất trong phòng chống nhiễm khuẩn bệnh viện

   • Thực hiện vệ sinh tay tại 5 thời điểm: trước khi tiếp xúc với người bệnh, trước khi thực hiện thủ thuật vô khuẩn, sau khi tiếp xúc với dịch cơ thể, sau khi chăm sóc người bệnh, sau khi chạm vào môi trường xung quanh người bệnh

   • Có thể rửa tay bằng nước và xà phòng hoặc sát khuẩn tay nhanh bằng dung dịch có chứa cồn

2. Sử dụng phương tiện phòng hộ cá nhân:

   • Găng tay: khi dự kiến tiếp xúc với máu, dịch cơ thể, niêm mạc, da không lành lặn

   • Khẩu trang: khi có nguy cơ bắn tóe dịch cơ thể hoặc khi chăm sóc bệnh nhân có bệnh lây qua đường hô hấp

   • Áo choàng, tạp dề: khi làm thủ thuật có nguy cơ bắn tóe

   • Kính bảo hộ, tấm che mặt: khi có nguy cơ bắn vào mắt

3. Xử lý dụng cụ y tế và chất thải:

   • Dụng cụ y tế tái sử dụng đều phải được xử lý trước khi sử dụng cho người bệnh khác

   • Phân loại dụng cụ theo mức độ nguy cơ: dụng cụ thiết yếu (critical), bán thiết yếu (semi-critical) và không thiết yếu (non-critical)

   • Xử lý chất thải y tế đúng quy định

4. Vệ sinh môi trường:

   • Làm vệ sinh hàng ngày các bề mặt dễ bị nhiễm vi sinh vật

   • Khử khuẩn các bề mặt thường xuyên sờ vào như tay nắm cửa, thanh giường

   • Áp dụng nguyên tắc làm vệ sinh từ vùng có nguy cơ thấp đến vùng có nguy cơ cao

Phòng ngừa bổ sung dựa trên đường lây truyền

Ngoài phòng ngừa chuẩn, các biện pháp phòng ngừa bổ sung được áp dụng cho những bệnh nhân nghi ngờ có nhiễm những tác nhân gây bệnh quan trọng lây truyền qua tiếp xúc, qua không khí hoặc qua giọt bắn.

1. Cách ly phòng ngừa qua tiếp xúc (Contact Isolation Precautions):

   • Cho bệnh nhân nằm phòng riêng hoặc cùng phòng với bệnh nhân nhiễm cùng tác nhân gây bệnh

   • Mang găng, áo choàng và bao giày khi vào phòng bệnh nhân

   • Hạn chế tối đa việc vận chuyển bệnh nhân

   • Sử dụng dụng cụ chăm sóc riêng cho từng bệnh nhân

2. Cách ly phòng ngừa qua giọt bắn (Droplet Isolation Precautions):

   • Cho bệnh nhân nằm phòng riêng hoặc cùng phòng với bệnh nhân nhiễm cùng tác nhân gây bệnh

   • Mang khẩu trang y tế khi làm việc gần bệnh nhân (trong vòng 1 mét)

   • Hạn chế vận chuyển bệnh nhân, nếu cần thiết phải cho bệnh nhân đeo khẩu trang

3. Cách ly phòng ngừa qua không khí (Airborne Isolation Precautions):

   • Xếp bệnh nhân nằm phòng riêng cách ly áp lực âm (không khí đi vào phải từ các phòng khác trong bệnh viện và luồng khí ra khỏi phòng phải đi ra môi trường ngoài bệnh viện)

   • Giữ cửa đóng

   • Mang khẩu trang hô hấp đặc biệt (vd khẩu trang N95)

   • Hạn chế vận chuyển bệnh nhân, chỉ vận chuyển trong những trường hợp hết sức cần thiết

Tổ chức và quản lý kiểm soát nhiễm khuẩn

1. Thiết lập chương trình kiểm soát nhiễm khuẩn:

   • Thành lập Hội đồng kiểm soát nhiễm khuẩn/Khoa Kiểm soát nhiễm khuẩn

   • Xây dựng chính sách và quy định về kiểm soát nhiễm khuẩn

   • Đào tạo nhân viên về kiểm soát nhiễm khuẩn

2. Giám sát nhiễm khuẩn bệnh viện:

   • Thu thập số liệu về tỷ lệ mắc NKBV, tác nhân gây bệnh, kháng thuốc

   • Phân tích dữ liệu và đưa ra kế hoạch can thiệp

   • Đánh giá hiệu quả các biện pháp can thiệp

3. Kiểm soát sử dụng kháng sinh:

   • Xây dựng quy định, chính sách sử dụng kháng sinh hợp lý

   • Giám sát việc sử dụng kháng sinh và tình trạng kháng thuốc

   • Đào tạo nhân viên về sử dụng kháng sinh

4. Bảo đảm các điều kiện cơ sở vật chất:

   • Có đơn vị khử khuẩn – tiệt khuẩn tập trung

   • Có nhà giặt thiết kế một chiều, trang bị đầy đủ

   • Có cơ sở hạ tầng đảm bảo xử lý an toàn chất thải

   • Trang bị đầy đủ phương tiện phòng hộ cá nhân, phương tiện vệ sinh tay

Kiểm soát nhiễm khuẩn là một thách thức lớn đối với hệ thống y tế, đòi hỏi sự quan tâm, đầu tư và cam kết của tất cả các bên liên quan. Việc hiểu rõ về nguyên nhân, hậu quả và các phương thức lây truyền nhiễm khuẩn là bước đầu tiên trong nỗ lực kiểm soát nhiễm khuẩn hiệu quả.

Các biện pháp kiểm soát nhiễm khuẩn cần được thực hiện đồng bộ, từ việc tuân thủ phòng ngừa chuẩn, áp dụng phòng ngừa bổ sung khi cần thiết, đến việc xây dựng và duy trì một chương trình kiểm soát nhiễm khuẩn toàn diện. Đặc biệt, vệ sinh tay đúng quy định và sử dụng phương tiện phòng hộ cá nhân phù hợp là những biện pháp đơn giản nhưng hiệu quả nhất trong phòng ngừa nhiễm khuẩn.

Với mục tiêu “An toàn cho người bệnh, an toàn cho nhân viên y tế”, nhiều bệnh viện trên thế giới đã nêu quyết tâm của mình như “Tiến đến không còn NKBV” và xu thế này đang được rất nhiều cơ sở y tế trên thế giới ủng hộ. Tại Việt Nam, việc nâng cao nhận thức và tăng cường đào tạo về kiểm soát nhiễm khuẩn cho nhân viên y tế, cùng với việc đầu tư cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị, sẽ góp phần quan trọng trong việc giảm thiểu tỷ lệ nhiễm khuẩn bệnh viện, nâng cao chất lượng chăm sóc y tế và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.